Eşeysiz Üreme Nedir?
Eşeysiz üreme tek bir organizmadan yalnızca bu organizmanın genlerini alarak yeni bir canlı üremesidir. Bu üreme yönteminde ploitlik görülmez. Otomiksis durumu dışında eşeysiz üreme sonucu oluşan organizma, ana organizmanın birebir genetik kopyasıdır. Daha dar bir tanımlama gametlerin birleşmesi dışında oluşan üreme yöntemi demek olan agamogenez terimidir. Eşeysiz üreme arkea, bakteri ve protistler gibi tek hücreli organizmalar için ana üreme yoludur. Birçok bitki ve mantar da eşeysiz ürer.
Tüm prokaryotlar eşeysiz olarak üreseler de bazen bakteriyel konjugasyon, transformasyon, transdüksiyon gibi yatay gen transferi mekanizmaları rekombinasyon anlamında eşeyli üremeye benzetilir. Çok hücreli canlılarda, özellikle hayvanlarda tamamen eşeysiz üreme görece nadir olarak görülmektedir. Çok hücreli canlılarda eşeyli üremenin neden çok yaygın olduğu anlaşılamamıştır. Günümüzdeki hipotezler eşeysiz üremenin hızlı popülasyon artışında ve kararlı ortamlarda kısa süreli avantajları olabileceğini ancak eşeyli üremenin daha hızlı bir genetik çeşitlilik sağlayarak değişen ortamlara adaptasyonda çok bariz bir avantajı olduğunu önermektedir. Gelişimsel kısıtlamalar[3] neden çok az hayvan türünün yaşam döngüleri boyunca eşeyli üremeden neden tamamen vazgeçtiğini açıklayabilir. Eşeyli üremeden eşeysiz üremeye geçmenin önündeki kısıtlardan biri mayoz bölünmenin kaybolmasıyla birlikte mayoz bölünme sayesinde DNA tahribatının rekombinasyon sayesinde koruyucu onarımında yok olması olabilir.
Eşeysiz Üreme Çeşitleri Nelerdir?
İkiye Bölünme : Prokaryot canlılarda (arke ve bakteriler), ana hücrenin basitçe ikiye bölünerek gerçekleştirdiği üreme çeşididir. Oluşan iki hücre de genetik olarak birbirinin aynısıdır. Ökaryotlarda (protistler ve tek hücreli mantarlar) mitoza oldukça benzer bir şekilde gerçekleşebilir.
Tomurcuklanma : Tek hücreli canlılarda (bira mayası gibi) ve çok hücreli canlılar (şapkalı mantar, sölenter vb.) görülür. Ana hücre kendisinden bir çıkıntı oluşturarak, anne ve kızı gibi, kendisinden daha küçük bir hücre oluşturur. Tomurcuk ana canlıdan kopana kadar ona bağlı bir şekilde büyür.
Sporla Üreme : Çoğu çok hücreli canlı yaşam döngülerinde spor üretmelerine sporogenez denir. Hayvanlar ve bazı protistalarda mayoz hemen döllenme tarafından izlendiğinden spor oluşumu gözlenmez. Lakin bitkiler ve çoğu algde görülen mayoz ile gametten ziyade haploit (n) kromozomlu sporlar oluşur. Bu sporlar döllenme olmadan çok hücreli bireyler haline gelir. Bu canlılar mitozla yeni gametler oluşturabilir. Eşeyli üreme ve eşeysiz üremenin bu şekilde birbirini takip etmesine metagenez (döl almışı) denir. Eşeyli üremeyi döllenme ile tanımladığımız için sporla üremeye, ne kadar mayozla oluşup kromozom sayısında bir yarıya inme olsa da, eşeyli üreme demiyoruz. Bitkilerin yaşam döngüsünde çoğalma için sporla üreme ve eşeyli üremenin bir arada bulunması gereklidir.
Vejetatif Üreme : Bitkilerde tohum, mayoz, spor ya da döllenme olmadan görülen çoğalma biçimidir. Çelik, yumru, rizom, sürünücü gövde gibi bitki kısımlarından yeni bir bitki üretilmesidir. Aşılama ve doku kültürü de bu kısma girer.
Partenogenez : Yumurta hücresinin döllenme olmadan gelişerek yeni bir birey oluşturmasıdır. Döllenmemiş yumurta mitozla gelişir ve erkek birey oluşturur.
Eşeysiz Üreme Hangi Canlılarda Görülür?
Eşeysiz üreme ile çoğalan canlılar;
- Mantarlar
- Bazı bitkiler
- Bakteriler
- Veprositler şeklindedir.
Eşeysiz üremelerde tek bir ata vardır. Mitoz bölünme ile üreme gerçekleşmektedir. Bu nedenle döllenme görülmez. Eşeysiz ürünlerde çeşitlilik yoktur. Kısa sürede yeni canlı oluşumu görülmektedir. Evrim hızı çok düşüktür. İlkel canlılar ile tek hücreli canlılarda görülmektedir