Alüvyon yelpazesi Nedir?
Bir alüvyon yelpazesi, bir yamaçtan çıkan dar bir kanyon gibi bir nokta tortu kaynağındaki tepesi ile sığ bir koninin bir bölümü gibi şekillendirilmiş bir tortu birikimidir.[1] Bunlar, kurak ve yarı kurak iklimlerdeki[2][3] dağlık arazinin karakteristik özelliğidir, ancak aynı zamanda yoğun yağışa maruz kalan daha nemli ortamlarda ve modern buzullaşma alanlarında da bulunurlar.[4][5]
Alüvyal fanlar tipik olarak akışın sınırlı bir kanaldan çıktığı ve serbestçe yayılıp yüzeye sızdığı yerde oluşur. Bu, akışın taşıma kapasitesini azaltır ve tortuların birikmesine neden olur.[6] Akış, seyrek olan moloz akıntısı veya bir ya da daha fazla kısa ömürlü veya çok yıllık akış şeklini alabilir.[5]
Alüvyon yelpazeleri, doğu Kuzey Amerika’nın Triyas havzaları ve güney Devon’daki Yeni Kırmızı Kumtaşı gibi jeolojik kayıtlarda yaygındır.[7] Bu tür yelpaze çökeltileri muhtemelen jeolojik kayıtlardaki en büyük çakıl birikimlerini içerir.[8]
En büyük alüvyal yelpazelerden bazıları, Hint-Gangetik düzlüğündeki Himalaya dağ cephesinde bulunur.[5] Besleyici kanaldaki bir kayma (düğümsel bir kopma), 2008’de Kosi Nehri fanında meydana geldiği gibi, felaketle sonuçlanan sellere yol açabilir.[9]
Alüvyon Yelpazesinin Oluşumu
Alüvyal fanlar genellikle sınırlı bir besleyici kanalın bir dağ cephesinden[15][16] veya bir buzul kenarından çıktığı yerde oluşur.[3] Akış, besleme kanalından fan yüzeyine çıkarken, geniş, sığ kanallara yayılabilir veya yüzeye sızabilir. Bu, akışın taşıma gücünü azaltır ve tortuların birikmesine neden olur.
Eğim dik olan yakın fan, akış, genellikle tek bir kanal ile sınırlıdır:[3] ( yelpazebaşı açması[5] 30 metre (98 ft) kadar olabilir), 30 metre (98 ft) derin. Bu kanal, biriken tortular veya moloz akıntısı tarafından tıkanmaya maruz kalır, bu da akışın periyodik olarak eski kanalından çıkmasına (düğüm kopması) ve fanın daha dik bir eğime sahip bir kısmına kaymasına neden olur, burada çökelme devam eder.[16] Sonuç olarak, normalde belirli bir zamanda fanın sadece bir kısmı aktiftir ve atlanan alanlar toprak oluşumuna veya erozyona uğrayabilir.
Alüvyal fanlar, enkaz akışının egemen olduğu veya akış akışının egemen olduğu olabilir.[10][17] Hangi tür fanın oluştuğu iklim, tektonik ve fana akışı besleyen alandaki ana kaya litolojisi tarafından kontrol edilir.[18]
Alüvyon Yelpazesinin Biriktirme sistemi üzerindeki kontrolleri
Alüvyal fanlar, tektonik yükselmenin [12] neden olduğu erozyona yanıt olarak inşa edilir ve yatakların yukarı doğru kabalaşması, fana tortu besleyen dağlık bölgelerdeki erozyon döngülerini yansıtır. Bununla birlikte, iklim ve taban seviyesindeki değişiklikler de aynı derecede önemli olabilir. Himalayalar’daki alüvyon fanları, daha genç fanların yerleştiği ve üzerini örten yaşlı fanları gösteriyor, bu fanlar da iki teras seviyesini gösteren derin kesik vadiler tarafından kesiliyor.
Optik uyarımlı termolüminesans (OSL) yoluyla tarihlendirme, 45 bin yıl önce tektonik eğilme ve 20 bin yıl önce fan birikiminin sona ermesiyle eski ve yeni fanlar arasında 70 ila 80 bin yıllık bir boşluk olduğunu gösteriyor. Hem ara hem de yelpaze birikiminin daha yakın zamanda sona ermesinin, artan güneybatı muson yağış dönemleriyle bağlantılı olduğu düşünülmektedir.
Ölüm Vadisi’ndeki yatakların tarihlendirilmesi, son 25 bin yıldaki yelpaze birikiminin zirvelerinin, hem ıslaktan kuruya, hem de kurudan nemliye doğru hızlı iklim değişikliği zamanlarında meydana geldiğini göstermektedir.