- Yüklemine Göre Cümleler
- Öge Dizilişine Göre Cümleler
- Anlamına Göre Cümleler
- Yapısına Göre Cümleler
YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER
A) Eylem (Fiil) Cümlesi
Yüklemi çekimli eylemlerden oluşan cümlelerdir.
- Akşamüzeri köyümüze vardık.
- Oturanlar, uzun süre beni fark etmemişti
- Kar yağışı, barajlardaki su seviyesini yükseltti.
- Şairimiz, şiirlerinde sevgiyi dile getiriyor.
B) Ad ( İsim) Cümlesi
Yüklemi isim soylu sözcüklerden oluşan cümlelerdir, bir başka deyişle isim cümleleri, yüklemi çekimli eylem olmayan cünlelerdir. Fiilimsiler, tamlamalar, edat grupları gibi çeşitli kelime ve kelime grupları ek eylem alarak cümlede yüklem olabilir, bu tür cümlelere isim cümlesi denir.
- Yeni işine başlayacağı için heyecanlıydı.
- Başarmanın tek yolu çalışmaktır.
- Bu yörede en çok yetişen meyve, incirdir.
- Soba yanmadığından evin içi buz gibiydi.
ÖGE DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER
A) Kurallı (Düz) Cümle
Yüklemi sonda bulunan cümlelerdir.
- Ağaçların gölgesi altında sıcaklığı fazla hissetmiyorduk.
- Anneme bahçeden bir buket çiçek topladım.
- Yarın akşam bu şehirden ayrılacağız
B) Devrik (Kuralsız) Cümle
Yüklemi sonda olmayan cümlelerdir.
- Rüzgârda savruluyor ağaçlardan dökülen yapraklar.
- Anlatıldığı kadar güzel değildi burası
- Dolaştım bütün gün caddelerde başıboş.
C) Eksiltili Cümle
Yüklemi yazılmayıp okuyucunun, yüklemi zihninden tamamlaması beklenen cümledir. Eksiltili cümlelerin sonuna üç nokta konur.
- Yolun hemen karşısında başı dumanlı dağlar…
- Dışarıda yazdan kalma hafif rüzgârlı bir hava…
- Tepelerin yamaçlarında rengârenk çiçekler…
ANLAMINA GÖRE CÜMLELER
A) Olumlu Cümle
Herhangi bir eylemin yapıldığını veya yargının gerçekleştiğini anlatan cümlelere olumlu cümle denir.
- Evin her köşesi aydınlıktı.
- Fırtına deniz ulaşımını engelliyor.
- Denize düşen yılana sarılır.
- Kışın buradaki nehrin suları donar
B) Olumsuz Cümle
Eylemin yapılmadığını, sözü edilen yargının bulunmadığını, gerçekleşmediğini anlatan cümlelere olumsuz cümle denir.
- Aradığım romanı kitapçıda bulamadım.
- Yeni kiraladığımız bina yeni değildi.
- Yeni yayımlanan birçok kitap niteliksizmiş.
b.1. Anlamca Olumsuz Yapıca Olumlu Cümle
- Ardından koşmaktan adım atacak halim mi var? (halim
yok) - Bu havada dışarı mı çıkılır? (çıkılmaz)
- Ne bir arayanı ne bir soranı kaldı artık, (kalmadı)
b.2. Anlamca Olumlu Yapıca Olumsuz Cümle
- Kimi cümleler “yok, değil, -ma, -me, -sız, -siz…” gibi olumsuzluk bildiren unsurları aldığı hâlde anlamca olumlu olabilir. Yani cümle yapıca (şekilce) olumsuz olduğu hâlde anlamca olumlu olabilir.
- Sizleri hiç aramaz olur muyum? (ararım)
- Sen çağırırsın da gelmez miyim hiç? (gelirim)
- Söylediklerini duymuyor değilim, (duyuyorum)
C) Soru Cümlesi
- Neden bu kadar geciktiniz?
- Pikniğe yarın mı gideceksiniz?
- Böyle şiire hayran kalınmaz mı hiç? (Sözde soru
cümlesi)
D) Şart Cümlesi
Vaktinde getirecekseniz kitapları alabilirsiniz.
Sen yeter ki çalış ben yemek işini hallederim.
E) İstek Cümlesi
Yarın akşam seninle sahilde dolaşalım.
Arkadaşlar, hepinize kolay gelsin.
F) Emir Cümlesi
Odalarınızı temiz tutun.
F) Emir Cümlesi
Eylemin gerçekleşmesinin emir anlamı ile ifade edildiği cümlelerdir.
- Odalarınızı temiz tutun.
- Ders çıkışı bahçede toplanın.
G) Ünlem Cümlesi
Masadaki cam vazo birden kırılmasın mı!
Eyvah, son vapuru da kaçırdık!
YAPISINA GÖRE CÜMLELER
Yapısına göre cümleler, yargı sayısına ve yan cümleciğin oluşturulma biçimine göre farklı başlıklar altında incelenir.
- Basit Cümle
- Birleşik Cümle
- Sıralı Cümle
- Bağlı Cümle
A) Basit Cümleler
Tek yargı bildiren ve yan cümleciği olmayan cümlelerdir.
- Önümüzdeki yıl için yeni projeler hazırlanacak.
- Yayladaki evlerin birçoğu ahşaptır.
- Seninle bir daha görüşmeyeceğim.
B) Birleşik Cümle
En az bir yan cümlecik ve bir temel yargıdan oluşan cümlelerdir.
- Fiilimsilerle
- İç cümle ile
- Şart kipi (-se/-sa) ile
- “ki” bağlacı ile
- Girişik Birleşik Cümle: Yan cümleciği eylemsi ile kurulan birleşik cümledir
- Ermenek Yaylası’nın yemyeşil doğası, her mevsim yağan yağmurla canlanır.
- Bahar gelince erguvanlarına kavuşur Boğaz’ın yamaçları.
- Bu kadar uzun boylu konuşmak, tüm sorunları çözecektir.
- Beni dinleyen herkese teşekkür ederim.
- Sınavı kazanan öğrencileri ödüllendireceğiz.
Şartlı Birleşik Cümle: Yan cümleciği dilek-şart (-sa, -se) kipiyle kurulan birleşik cümledir
Kütüphaneye giderseniz aradıklarınızı bulursunuz.
İlaçlarını düzenli kullanırsa çabucak iyileşir.
Biraz beklerseniz size yardımcı olacağım.
Ki’li Birleşik Cümle (İlgi Cümlesi): Yan cümleciği temel cümleciğe “ki” bağlacıyla bağlanan birleşik cümledir.
Anladım ki nazlı çiçek beni sevmeyeceksin.
(Nazlı çiçek beni sevmeyeceğini anladım.)
Deniz öyle berraktı ki balıkları rahatlıkla görebiliyorduk.
(Deniz, balıkları rahatlıkla görebileceğimiz kadar berraktı.)
İç İçe Birleşik Cümle: Yan cümleciği başka bir cümle tarafından oluşturulan birleşik cümledir. Bu cümlelerde yan cümlecik genellikle nesne görevindedir.
Görevli, trene biletsiz binilmez, dedi
Adam, çocuklara, beni burada bekleyin, diyordu.
SIRALI CÜMLE
Birden fazla yargının (yüklemin) birbirine virgül (,) ya da noktalı virgül (;) ile bağlanmasıyla oluşan cümledir.
Dışarıda yağmur yağıyordu, herkes bir vere kaçıyordu.
Birinci cümle İkinci cümle
Nisan gibi bahar gelir, şenlenir dört bir taraf
İhtiyar adam yine sahile inmiş, denizi seyre dalmıştı.
Bugün erkenden kalktı, kahvaltısını yapıp okula gitti.
a) Bağımlı Sıralı Cümle
Öğe ortaklığı olan sıralı cümledir.
Çocuk elindeki oyuncağı saklamış, kimseye vermemişti, (öznesi ve nesnesi ortak sıralı cümle)
Çırak sabahları işyerini açar, kasaları dışarı çıkarırdı, (öznesi ve zarf tümleci ortak sıralı cümle)
Dedem kuşlara gözü gibi bakar, her gün yem verirdi, (öznesi ve dolaylı tümleci ortak sıralı cümle)
b) Bağımsız Sıralı Cümle
Öğe ortaklığı olmayan sıralı cümledir.
Aldığı araba güzeldi, herkes arabasını çok beğendi.
Feribotun yolcu kapasitesi dolmuştu, yolcular ek seferlerin düzenlenmesini bekliyordu.
Dışarıda şiddetli bir ayaz vardı, biz içeride üşümüyorduk.
BAĞLI CÜMLE
Birden fazla cümlenin birbirine bağlaçla bağlandığı cümledir.
Sıralı cümledeki virgül ya da noktalı virgül yerine, bağlaç getirilirse ortaya bağlı cümle çıkar.
Geminin dev kacakları açıldı ve araçlar dışarı çıktı.
Birinci cümle İkinci cümle
Annem bana yardım etti fakat ben ödevimi bitiremedim.
Yarınki toplantıya ya sen git ya da ben gideyim.
Seni hiç unutmayacağım ama senden beni unutmamanı isteyemem
Yayımlanacak eserleri seçtik ne var ki onların basımına başlamadık.