Hz. Hüseyin’in 61 (680) yılında Kerbelâ’da şehid edilmesi İslâm tarihinin trajik olaylarından biridir. Onun ve yakınlarının Emevî ordusu tarafından çölde on gün susuz bırakılarak katledilmesi müslümanlar üzerinde derin etki bırakmış, zamanla oluşan yas atmosferinin tesiri mersiyelere yansımış, ardından halk arasında yeni inançların ve efsanelerin doğmasıyla bu konuda pek çok eser kaleme alınmıştır. Kerbelâ olayı önceleri tarih, ahbâr, ensâb gibi kitaplarda bir bölüm halinde yer alırken daha sonra “maktel-i Hüseyin” adı verilen müstakil kitaplar yazılmaya başlanmıştır.
Aklınıza Maktel Nedir sorusu takılmış olabilir. Onu da cevaplamadan geçmeyelim.
Bu konuda ilk eser Maḳtelü’l-Ḥüseyn adıyla Câbir el-Cu‘fî (ö. 128/746) tarafından kaleme alınmışsa da (Sezgin, GAS, I, 307; U. Sezgin, s. 85, 107, 133) günümüze ulaşan ilk metin Ebû Mihnef’in (ö. 157/774) Maḳtelü’l-Ḥüseyn’idir (Sezgin, GAS, I, 308-309; U. Sezgin, s. 42, 46, 116-123 vd.). Yazılı ve sözlü rivayetlerden faydalanılarak meydana getirilen bu eser, daha sonra yazılan maktellerin önemli kısmı için hem muhteva hem kompozisyon bakımından kaynak teşkil etmiştir. Abbâsîler devrinde Hişâm b. Muhammed el-Kelbî (U. Sezgin, s. 43, 52), Vâkıdî (Sezgin, GAS, I, 297; U. Sezgin, s. 107), Nasr b. Müzâhim (U. Sezgin, s. 61, 107), Hüseyin b. Yahyâ el-Kummî, Muhammed b. Zekeriyyâ b. Dînâr el-Gallâbî (a.g.e., s. 107) gibi müellifler, Ebû Mihnef’in muharremin ilk on gününde okunmak üzere on bölüm halinde kaleme aldığı kitabının kompozisyonunu ve üslûbunu taklit ederek, rivayetlerini aktarıp zaman zaman yeni eklemeler yaparak maktel-i Hüseyin başlıklı eserler yazmışlardır. Aynı konu Medâinî, İbrâhim b. Muhammed es-Sekafî ve Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin maktel koleksiyonlarında da yer almıştır (bk. MAKTEL).
Şiî Büveyhîler devrinde muharrem ayının resmî mâtem kabul edilmesiyle maktellere verilen önem de artmış (Storey, I/1, s. 211-235), maktel yazarları eserlerini bilgi aktarmaktan çok mâtem toplantılarında halkı coşturmak amacıyla kaleme almaya başlamışlardır. Hz. Hüseyin’in ümmetin günahlarının affı için şehid olduğu, onun şehâdetine ağlayanların cennette Ehl-i beyt ile beraber olacağı inancının hâkim olduğu maktellerde belâ, mâtem, sevap, saadet duyguları bir arada işlenmiştir. Maktelini Meşhed’i ziyaret edenlerin yanında bulundurmaları için yazdığını söyleyen İbn Tâvûs, Kitâbü’l-Melhûf (Lehûf) ʿalâ (fî) ḳatle’ṭ-ṭufûf’ta (Tahran 1317; Sayda 1329) Kerbelâ Vak‘ası’nı bir facia olarak değil Şiîler’in imanlarını zinde tutmak için ilâhî bir lutuf diye yorumladı. Bu inancı taşıyan İranlı yazarlar ve Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’nin kitabını örnek alan sanatkârlar eserlerine “ravzatü’ş-şühedâ, hadîkatü’s-suadâ, saâdetnâme, şühedânâme, dâstân-ı gam, mecâlisü’l-ahzân” (a.g.e., I/1, s. 212, 213, 222, 223, 230) gibi isimler verdiler.
İlk olarak Araplar tarafından işlenen Kerbelâ Vak‘ası, zamanla başta Şiî İranlılar olmak üzere diğer müslüman milletlerin edipleri arasında da popüler hale gelmiş, IV. (X.) yüzyıldan itibaren Arap tarihçilerinden ziyade Arapça yazan edipler tarafından ele alınmaya başlanmıştır. XV. yüzyıl sonu ile XVI. yüzyıl başlarında Şîa inancını benimseyen veya Ehl-i beyt’e sevgiyle bağlı olan hükümdarlar devrinde edebî değeri yüksek makteller yazılmıştır. İlk önemli Farsça makteli, Hüseyin Baykara döneminde tefsir ve hadis âlimi Hüseyin Vâiz-i Kâşifî 908’de (1502) Herat’ta kaleme almıştır. On bab ve bir hâtime üzere düzenlenen Ravżatü’ş-şühedâʾ adlı bu eserin kompozisyonu ve üslûbu kısa zamanda İslâm âleminde tanınmış, Şiîliği resmî mezhep kabul eden Safevîler döneminde bilhassa İran’da “ravza” denilen mâtem toplantılarında ravzahanlar tarafından ezbere okunmuş ve tâziye meclislerine model olmuştur (And, s. 35). Pek çok tercüme ve şerhi yapılan eser (Storey, I/1, s. 212-213; Münzevî, VI, 4473-4476) 1285’te (1868) Bombay’daki ilk baskısından sonra Lahor, Leknev, Caunpûr ve Tahran’da neşredilmiştir.
Uzun zaman Ravżatü’ş-şühedâʾnın gölgesinde kalan Fars maktel edebiyatı özellikle Kaçarlar döneminde canlanmış ve bu devirde Belâ vü İbtilâ (Münzevî, VI, 4419), Envâr-ı Ḥüseynî (a.g.e., VI, 4414), Mâtemgede (Tahran 1280; Bombay 1303), Dâstân-ı Ġam (Madras 1258), Esrârü’ş-şehâde (Tahran 1284), Ḥikmet-i Şehâdet (Tahran 1283) gibi çok sayıda eser kaleme alınmıştır. Siyasî sebepler yüzünden Pehlevîler döneminde âdeta terkedilen makteller az sayıda da olsa günümüzde yazılmaya devam edilmektedir.
Türk edebiyatında en eski maktel Kastamonulu Şâzî’nin Dâstân-ı Maktel-i Hüseyin’idir. 763’te (1361-62) tamamlanan ve mesnevî nazım şekliyle kaleme alınan bu eser üzerinde (Hacı Selim Ağa Ktp., Kemankeş Emîr Hoca, nr. 528) Nurcan Öznel Güder bir doktora tezi hazırlamıştır (bk. bibl.). Emîr Sultan’ın müridlerinden olan Yahya’nın (b. Bahşî) Maktel-i Hüseyin’i 905’te (1499) tamamlanmıştır (DTCF Ktp., Muzaffer Ozak, nr. 1). Sâfî’nin Maktel-i Hüseyin’i (DTCF Ktp., nr. 248), Nûreddin Efendi’nin 940 (1533-34) yılında yazdığı, Vak‘a-i Kerbelâ adıyla 1285’ten (1868) itibaren dört defa basılan Maktel-i Hüseyin’i Ebû Mihnef’e dayanan, on bölüm halinde düzenlenmiş eserlerdir. Kitâb-ı Maktel-i Âl-i Resûl adıyla Lâmiî Çelebi’nin kaleme aldığı eserin diğerlerinden farkı tarihî gerçeklere daha yakın bir içeriğe sahip olmasıdır. Müellifi ve dönemi bilinmeyen Maktel-i Âl-i Hüseyin ile (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 4724) bir diğer Maktel-i Hüseyin (istinsahı: 1027/1618’den önce, Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 1285/2) ve Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan metinler (Hacı Mahmud Efendi, nr. 4394) manzum olup kütüphanelerde isimleri bilinmeyen mensur makteller de vardır (İÜ Ed.Fak. Seminer Ktp., nr. 3346, 4030).
XVI. yüzyıla ait Türkçe maktellerin önemli kısmı Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’nin Ravżatü’ş-şühedâʾ adlı eserinin doğrudan veya ilâvelerle tercümesidir. Bu eser Câmî-i Rûmî’nin Saâdetnâme’si (istinsahı: 999/1590-91; İÜ Ktp., TY, nr. 2374) ve Âşık b. Ali Nattaî’nin Ravzatü’ş-şühedâ’sıyla (Beyazıt Devlet Ktp., nr. 3634) Anadolu Türkçesi’ne; Neşâtî’nin Şühedânâme’siyle (Araslı, s. 264-265) Âzerî Türkçesi’ne; Askerî, Hûyî, Saykalî gibi sanatkârlar tarafından Orta Asya Türkçesi’ne (Özbekistan Sovyet Rusya Hanlar Akademisi Şark Kol Yazmaları, VII, 342-344) çevrilmiştir. Maktel türü içinde Fuzûlî’nin 954 (1547) yılından önce kaleme aldığı Hadîkatü’s-suadâ’nın müstesna bir yeri vardır (bk. HADÎKATÜ’s-SUADÂ).
XVII. yüzyıldan itibaren Türk edebiyatında maktel sayısı oldukça azalır. Bununla birlikte Tanzimat’tan sonra olduğu gibi günümüzde de Şiî ve Sünnî yazarlar tarafından Kerbelâ Vak‘ası ile ilgili eserlerin yazılmasına devam edilmektedir. Bunların önemli bir kısmında XIV. yüzyıldaki maktellerin temel özelliklerinin az veya çok korunduğu görülmektedir. Hasan İpçi’nin Menâkıb-ı Âl-i Resûl (İstanbul 1960), Mustafa Âsım Köksal’ın İslâm Tarihi: Hazret-i Hüseyin ve Kerbelâ Fâciası (Ankara 1979), Ziya Şakir’in, Kerbelâ Vakası ve Kerbelâ’nın İntikamı (İstanbul 1981) bunlar arasında sayılabilir.
Urdu edebiyatında genellikle Fars edebiyatını takip eden şairler Kerbelâ Vak‘ası ile ilgili eserler de kaleme almışlardır. Maktel türü bilhassa Şiîler’in yaşadığı Leknev, Caunpûr gibi bölgelerde sevilmiş ve rağbet görmüştür. Urdu edebiyatının maktel konusunda en tanınmış şairleri XIX. yüzyılda yaşayan Mîr Bebr Ali Enîs, Selâmet Ali Debîr ve Mîr Muzaffer Hüseyin Zamîr’dir (ayrıca bk. HÜSEYİN [Literatür]).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Tâvûs, el-Melhûf ʿalâ ḳatle’ṭ-ṭufûf (nşr. Fâris Tebrîziyân), [baskı yeri yok] 1414 (Dârü’l-üsve).
Fuzûlî, Hadikatü’s-süeda (haz. Şeyma Güngör), Ankara 1987, s. LX-LXXI.
Storey, Persian Literature, I/1, s. 211-235.
Özbekistan Sovyet Rusya Hanlar Akademisi Şark Kol Yazmaları, Taşkent 1954, VII, 342-344.
Browne, LHP, I-IV, tür.yer.
Hamit Araslı, Büyük Azerbaycan Şâiri Fuzulî, Bakü 1958, s. 264-265.
Sezgin, GAS, I, 297, 307, 308-309.
Ursula Sezgin, Abû Mihnaf, Leiden 1971, s. 42, 43, 46, 52, 61, 85, 107, 116-123, 133.
Münzevî, Fihrist, VI, 4414, 4419, 4432-4433, 4473-4476.
Mustafa Âsım Köksal, İslâm Tarihi: Hazret-i Hüseyin ve Kerbelâ Fâciası, Ankara 1984, tür.yer.
Nurcan Öznal Güder, Kastamonulu Şâzî Maktel-i Hüseyn (doktora tezi, 1997), İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, tür.yer.
Halil Toker, Hindistan’da Farsça ve Urduca Şiir ve II. Bahâdır Şâh Devri Şâirleri (doktora tezi, 1995), İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 106-107.
Metin And, Ritüelden Drama, Kerbelâ-Muharrem-Ta’ziye, İstanbul 2002, s. 35, 224-226.
I. Mélikoff, “Le drame de Kerbelâ dans la littérature épique turque”, REI, XXXIV (1966), s. 133-148.
Bedri Noyan, “Bektaşî ve Alevîlerde Muharrem Âyini ve Mâtem Erkânı”, HK, sy. 1 (1984), s. 81-101.
S. Günther, “Maqâtil Literature in Medieval Islam”, JAL, XXV (1994), s. 205-206.
Ahmed Ateş, “Hüseyin”, İA, V/1, s. 639-640.
Abdülkadir Karahan, “Maktel”, ML, VIII, 278.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 456-457 numaralı sayfalarda yer almıştır.